داعش خراسان جهانی می‌شود

نویسندگان: کالین پ. کلارک و لوکاس وبر

منبع: فارین آفیرز

تهیه شده در تحریریه نشریه راه عدالت

طی چند هفته گذشته، مقامات فرانسوی چندین توطئه تروریستی را برای هدف قرار دادن بازی های المپیک 2024 که هفته گذشته در پاریس آغاز شد، کشف کردند. در یکی از آنها، یک مرد 18 ساله چچنی قصد حمله به یک مسابقه فوتبال المپیک در شهر سنت اتین فرانسه را داشت. گفته شده است که او با یکی از اعضای داعش در تماس بوده است. این توطئه کشف شده تازه ترین مورد از فعالیت های تروریستی مرتبط با داعش بود. شاخه دعش خراسان که عمدتا در جنوب آسیا فعالیت می‌کند، عامل چندین حمله تروریستی بین المللی موفق در سال جاری بوده است. حمله اوایل ماه جنوری بر مراسم یادبود قاسم سلیمانی در کرمان ایران، حمله بر کلیسایی در استانبول در اواخر همان ماه و حمله بر یک سالن کنسرت در حومه مسکو در ماه مارچ، بخشی از حملات موفق این گروه در سال جاری بوده است.  حملات در ایران و روسیه  حدود 250 کشته و صدها زخمی برجای گذاشت. در افغانستان و پاکستان، جایی که داعش شاخه خراسان مستقر است، این گروه هر ماه مسئولیت چندین حمله در مقیاس کوچکتر را بر عهده می گیرد.

داعش خراسان تنها منبع افزایش تهدیدهای تروریستی نیست. گراهام آلیسون، پژوهشگر  امور بین المللی و مایکل مورل، معاون سابق سازمان CIA در مقاله‌ای تحت عنوان «چراغ‌های هشدار برای خشونت در مقیاس بزرگ» اخیرا در فارین افیرز، محیط امنیتی کنونی را با دوره منتهی به حملات القاعده در 11 سپتامبر 2001 مقایسه کرده اند. آنها نتیجه گرفته اند که ما اکنون مانند سال های قبل از 11 سپتامبر، زمانی که حملات بزرگ تروریستی بر سفارتخانه های ایالات متحده در شرق آفریقا و ناو USS Cole  در سواحل یمن صورت گرفت، در وضعیت مشابه قرار داریم. از میان بسیاری ازعوامل تروریستی که آلیسون و مورل برشمرده اند، داعش خراسان با توجه به توانایی‌ها و اهدافش، یکی از نگران‌کننده‌ترین آن‌ها است.

هنگامی که داعش خراسان  در سال 2015 ظهور کرد، در درجه اول بر افزایش رده های مختلف نیروهای جدید خود نه تنها از افغانستان و پاکستان، بلکه از میان شهروندان سراسر کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه تاجیکستان و ازبکستان، متمرکز شد. داعش خراسان  مانند دیگر گروه های وابسته به داعش، یک برنامه بسیار فرقه ای و مذهبی را دنبال می کرد. این گروه تبلیغات خود را با شعارهای ضد شیعی همراه کرد و به طور مکرر بر هزاره ها، اقلیت شیعه در افغانستان، حمله کرد. بین سال‌های 2015 تا 2018، اردوی افغانستان، نیروهای آمریکایی و ناتو و نیروهای پاکستانی عملیات‌های ضد تروریستی را علیه داعش خراسان انجام می‌دادند، اگرچه این عملیات‌ها همیشه هماهنگ نبودند. طالبان افغانستان نیز در مناطق خاصی از کشور با این گروه می جنگیدند. در این دوره، داعش خراسان از قلمروی که زمانی تحت کنترل خود داشت بیرون رانده شد و متحمل تلفات نیروی انسانی قابل توجهی، به ویژه در سطوح رهبرانش گردید.

حتی در همین دوره، این گروه به حملات مرگبار در داخل افغانستان ادامه داد، که بسیاری از آنها در کابل، پایتخت این کشور صورت گرفت. داعش خراسان  در سال‌های پس از آن ثابت کرده است که سرسختانه مقاوم است. این گروه با گسترش جلب و جذب و تلاش‌های استخدامی خود، ابتدا در میان ستیزه جویان پاکستانی و سپس در سراسر آسیای مرکزی، بر چالش‌های پرسنلی خود غلبه کرده و استراتژی خود را نیز مطابق اهداف تعیین شده تطبیق کرده است. داعش خراسان اکنون  حملات کمتری را نسبت به گذشته در داخل افغانستان انجام می‌دهد و بسیاری از حملاتی را که اخیراً برنامه‌ریزی کرده است، به گونه‌ای طراحی شده‌اند که مرگبارتر بوده و بر اهداف کلان تری در خارج از کشور متمرکز شده اند. سازمان‌های اطلاعاتی و سازمان‌های مجری قانون در بسیاری از کشورها به درستی در حالت آماده‌باش هستند، اما چرخش رقابتی در سیاست جهانی، هماهنگی‌ها و تلاش‌هایشان را برای آنها دشوارتر کرده است. برای خنثی کردن تهدیدهای بین‌المللی داعش خراسان، کشورها باید بر این مانع بزرگ یعنی عدم هماهنگی فایق آیند.

ظهور دوباره داعش

حملات داعش خراسان بین سال‌های 2018 تا 2021 کاهش یافت و کاهش حضور این گروه، نتیجه موفقیت کارزار نظامی ایالات متحده، افغانستان و متحدان شان بود. اگر خروج فاجعه بار نیروهای ایالات متحده از افغانستان در آگست 2021 اتفاق نمی‌افتاد، این روند موفقیت علیه یک گروه نوظهور تروریستی ممکن بود ادامه پیدا کند. یکی از وحشتناک ترین حملات تروریستی در هنگام پروسه تخلیه از افغانستان، حمله انتحاری داعش خراسان  در میدان هوایی کابل بود که در آن 13 نظامی آمریکایی و ده ها تن از شهروندان افغانستان کشته شدند. این انفجار یک نمایش شوم از توانایی های کشنده داعش خراسان بود. اما نیروهای آمریکایی در حال خروج بودند و طالبان افغانستان را به این امید باقی گذاشتند که با این گروه در میدان جدید مبارزه می کند. عدم حضور مستمر نظامی و اطلاعاتی ایالات متحده در افغانستان، فرصتی در اختیار داعش خراسان گذاشت که  توانست با استفاده از آن دو باره نیروهای خود را سازمان دهی کند.

ایالات متحده به طور کامل به تلاش های ضد تروریستی خود در منطقه پایان نداده است. اما با عدم حضور فیزیکی در افغانستان، این کشور متکی بر رویکردی است که رئیس جمهور جو بایدن، آن را رویکرد “برافراشته” نامیده است. این رویکر با استفاده از گزارش‌های اطلاعاتی، همکاری شرکای منطقه ای و هواپیماهای بدون سرنشین برای حمله به اهداف مهمی که تهدیدی برای منافع این کشور تلقی می شوند متکی است. هنگامی که یک هواپیمای بدون سرنشین ایالات متحده، ایمن الظواهری، رهبر القاعده را در یک خانه امن در کابل در ژوئن  2022 کشت، دولت بایدن این حمله را به عنوان مدرکی ارائه کرد که نشان می دهد رویکرد مذکور می تواند امنیت منافع ایالات متحده را تامین کند.

با این حال، کار روزمره مهار تهدیدهای داعش خراسان به عهده طالبان قرار گرفت که پس از خروج ایالات متحده و فروپاشی نهادهای سیاسی و امنیتی که قبلا از آن‌ها حمایت می کرد، به دولت واقعی افغانستان تبدیل شد. در نگاه اول، به نظر می رسد که طالبان در مبارزه با تروریسم به طرز قابل توجهی موفق بوده اند. بر اساس تحقیقات انجام شده توسط امیره جادون، اندرو ماینز و عبدالسید، بین سپتامبر 2022 و ژوئن 2023، حملات داعش خراسان  به میزان قابل توجهی کاهش یافت. در این مدت، داعش خراسان به طور متوسط ​​چهار حمله در ماه در افغانستان انجام داد که از 23 حمله در ماه در سال اول حکومت طالبان کمتر است. اما این ارقام لزوماً نشان‌دهنده تنزل ظرفیت عملیاتی این گروه نیست، و همچنین روشن نیست که تاکتیک‌های طالبان علت اصلی کاهش بوده است.

داعش خراسان سرسختانه مقاوم می‌کند

به احتمال زیاد، کاهش تعداد حملات داعش خراسان  در داخل افغانستان نتیجه عمق استراتژیک این گروه است. داعش خراسان تحت رهبری صنع الله غفاری (معروف به شهاب المهاجر)، که این نقش را در ژوئن 2020 بر عهده گرفت، تلاش های جذب و تبلیغات خود را گسترش داده و به دنبال راه هایی برای بین المللی کردن دستور کار خود بوده است. در حالی که قبلاً جاه طلبی های آن عمدتاً محلی بود، اخیراً حملات خود را در آن سوی مرزهای افغانستان، در ازبکستان و تاجیکستان و علیه منافع خارج از افغانستان افزایش داده است. برای مثال، در سال 2022، این گروه به سفارت روسیه و هتلی که تجار چینی در کابل رفت و آمد می‌کردند، حمله کرد. اما اکنون حملات آن قلمروهای گسترده تری را در بر گرفته است. این گروه اکنون هم تبلیغات خود را به سوی مخاطبان جهانی تر سوق داده است و هم دامنه حملات و تهدیدهای خود را گسترش داده است.  داعش خراسان علاوه بر اطلاع رسانی در سراسر منطقه اصلی عملیات خود در آسیای جنوبی و مرکزی، محتوای رسانه ای را به زبان های مختلف برای دسترسی به افراد بیشتری منتشر می کند. این کار را عمدتاً از طریق رسانه داخلی خود، بنیاد «العظیم» برای تولیدات رسانه ای انجام می دهد، که عمدتاً به زبان پشتو منتشر می کند، همچنین محتوای منظم به زبان های انگلیسی، فارسی، روسی، تاجیکی، ترکی، اردو و ازبکی تولید می کند. داعش خراسان  برای تقویت بیشتر پیام های خود، حامیان خود را در سرتاسر جهان تشویق می کند تا تبلیغات خود را که با مواضع آن همسو باشد، ایجاد کنند. پیام رسمی این گروه در سال جاری شامل تهدیدات مستقیم علیه اهدافی در کشورهای خارجی عضو اتحادیه اروپا مانند یورو 2024 آلمان، بازی های المپیک در فرانسه و جام جهانی کریکت در ایالات متحده بوده است. قبل از شروع یورو 2024 در ژوئن، مردی که برای شغلی مرتبط با این رویداد درخواست داده بود، در فرودگاه شهر کلن آلمان به اتهام ارسال پول به داعش خراسان دستگیر شد. پس از حمله تروریستی در مسکو در ماه مارچ، یک وب‌سایت وابسته به داعش خراسان  تصویری را منتشر کرد که روی آن نوشته شده بود: «بعد از مسکو… نفر بعدی کیست؟» و نام چهار شهر اروپایی – لندن، مادرید، پاریس و رم را در آن فهرست شده بودند.

تلاش های داعش خراسان برای تهدید غرب شامل رادیکال کردن اعضای جوامع دیاسپورای آسیای مرکزی در اروپا و آمریکای شمالی و تحریک افراد به خشونت است. در این مدل «کارآفرین مجازی»، که این گروه در گذشته با موفقیت از آن استفاده کرده است، عواملی در افغانستان یا پاکستان با حامیان احتمالی داعش خراسان در خارج از کشور تماس می گیرند تا سعی کنند آنها را متقاعد کنند که حملاتی را در کشورهای محل زندگی خود انجام دهند. در صورت موافقت، گردانندگان داعش خراسان  از راه دور دستورالعمل ها را به آنها می رسانند و آنها را با عوامل میدانی خود در تماس قرار می دهند که آنها می توانند اسناد جعلی، سلاح ها و سایر پشتیبانی های لوجیستیکی لازم برای انجام یک حمله تروریستی را ارائه دهند.

از آنجایی که شبکه های فیزیکی و مجازی این گروه یکدیگر را تقویت می کنند، مبارزه با تروریسم مؤثر مستلزم برهم زدن هر دو است. متلاشی کردن شبکه های فیزیکی شامل اقداماتی مانند اقداماتی است که مقامات ایالات متحده چند هفته پیش انجام دادند، هنگامی که هشت شهروند تاجیک را دستگیر کردند که از طریق مرز جنوبی وارد ایالات متحده شده بودند و بعداً مشخص شد که احتمالاً با داعش خراسان  ارتباط دارند. برای از بین بردن شبکه‌های مجازی، دولت‌ها باید با رسانه‌های اجتماعی و سایر شرکت‌های فناوری همکاری کنند تا حساب‌ها و محتوای تبلیغ‌کننده تروریستی را شناسایی و حذف کنند. این به تنهایی کافی نیست. هیچ کارزار پاکسازی در فضای مجازی موفقیت کامل به دست نمی آورد ولی با این حال، به عنوان بخشی از تلاش مداوم برای محدود کردن دامنه تبلیغات افراط گرایی ضروری است.

مشکل جهانی مستلزم راه حل جهانی است

تعداد فزاینده توطئه های خنثی شده داعش خراسان  نیاز به اقدامات مشترک بین المللی را نشان می دهد. یکی از اولین توطئه های بزرگ داعش خراسان  که در خارج از کشور محل استقرار آن یعنی افغانستان کشف شد، در اپریل 2020 در آلمان بود، زمانی که پلیس آلمان طرح حمله به پایگاه های نظامی ایالات متحده و ناتو در این کشور را خنثی کرد. واشنگتن پست گزارش داد که تا فبروری 2023، مقامات ضد تروریسم حدود 15 توطئه جداگانه داعش خراسان  را شناسایی کرده اند که مکان هایی را در سراسر جهان از جمله کلیساها، سفارت خانه ها و جام جهانی 2022 در دوحه، قطر را هدف قرار می دهند. مقامات توطئه های داعش خراسان  را در آلمان و هلند در ژوئیه 2023 و همچنین حمله برنامه ریزی شده به جشن های شب سال نو در کلن آلمان و وین اتریش، در دسامبر 2023 را خنثی کردند. امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه در ماه مارچ 2023 اعلام کرد که فرانسه چندین توطئه داعش خراسان  را در خاک این کشور خنثی کرده است. در همان ماه، پلیس آلمان دو شهروند افغانستانی تبار را دستگیر کرد که در هنگام برنامه ریزی برای حمله به پارلمان سوئد به عنوان اقدامی انتقام جویانه برای سوزاندن قرآن در استکهلم، با گردانندگان داعش خراسان  در ارتباط بودند.

این الگوی تروریستی معمولا سیاستگذاران را نگران می کند. پس از حمله داعش خراسان  در مسکو در ماه مارچ 2024، کریستوفر رای، مدیر دفتر تحقیقات فدرال، هشدار داد که “پتانسیل یک حمله هماهنگ” در خاک ایالات متحده به طور فزاینده نگران کننده است.”

مقابله با بسیاری از تهدیدات به طور همزمان نیاز به همکاری دارد. تبلیغات داعش خراسان لیست بلندبالایی از کشورها را شامل می شود که هدف قرار گرفته اند. در این لیست نه تنها ایالات متحده و دوستان اروپایی اش، بلکه چین، هند، ایران و روسیه را نیز قرار دارند. به یک معنا، دامنه تهدیدات آن مشابه با تهدیدات داعش در عراق و سوریه از سال 2014 تا 2017 است. گروه داعش اصلی در آن دوره علیه دشمنان مختلف خود از جمله دولت های عراق و سوریه، شبه نظامیان کرد ایران و نیروهای شبه نظامی تحت حمایت ایالات متحده و نیروهای آمریکایی و متحدانش در منطقه حمله کرد. ائتلاف جهانی برای شکست داعش به رهبری ایالات متحده در اوج خود دارای 87 عضو بود. این ایتلاف به ظاهر ناهمگون با همدیگر توانستند داعش را سرکوب کنند و این گروه را از سرزمینی که فتح کرده بود بیرون کردند.

سوء استفاده گروه های تروریستی از شکاف بین قدرت های بزرگ

با این حال، تصور درجه مشابهی از هماهنگی میان کشورها علیه گروه های تروریستی از جمله داعش امروز دشوار است. با وجود تشدید رقابت های گوناگون میان آن ها، انگیزه‌های کمتری برای همکاری این کشورها ایجاد می‌شود. حتی وقتی صحبت از رویارویی با گروهی باشد که همه آنها را تهدید می‌کند. کشورهایی که ممکن است منافع مشترکی در توقف تروریسم داشته باشند، از جمله چین، ایران، روسیه، ترکیه و ایالات متحده، در عوض تلاش می‌کنند تا از تلاش‌های یکدیگر برای قدرت‌نمایی و ایجاد نفوذ در مناطقی چون آسیای مرکزی، قفقاز و ساحل آن که داعش خراسان  و سایر گروه‌های تروریستی در آن فعالیت می‌کنند، جلوگیری کنند. قبل از حملات داعش خراسان  در ایران و روسیه در سال جاری، جامعه اطلاعاتی ایالات متحده پیشاپیش به تهران و مسکو در راستای “وظیفه هشدار دادن” خود در صورت اطلاع از خشونت قریب الوقوع علیه غیرنظامیان، اطلاع رسانی کرد. با این حال، دولت‌های ایران و روسیه هر دو از این هشدارها چشم پوشی کردند.

به نظر می‌رسد تعهد مشترک بر به اشتراک‌گذاری اطلاعات نسبت به دوران پس از 11 سپتامبر، زمانی که بسیاری از دولت‌ها با طیف‌های مختلف در جنگ علیه تروریسم همکاری کردند، کمتر شده و اکنون بیشتر مرحله رقابت قدرت‌های بزرگ است. ایالات متحده و متحدان اروپایی‌اش هنوز با هم همکاری می‌کنند و احتمالاً اطلاعات ایالات متحده به شناسایی حداقل برخی از توطئه‌های خنثی‌شده در اروپا در سال جاری کمک کرده است. اما در میان کشورهایی که با خطوط گسل های ژئوپلیتیکی از هم جدا شده اند، کمک های ضد تروریسم دست و پاگیرتر و کمتر شده است.

داعش خراسان و سایر گروه های تروریستی از شکاف بین قدرت های بزرگ سوء استفاده می کنند. آنها نه تنها از شناسایی زمانی که کشورها اطلاعات را به اشتراک نمی گذارند اجتناب می کنند، بلکه عمداً حملاتی را انجام می دهند که تنش های فرقه ای را تشدید می کند و جلوگیری از خشونت بیشتر را برای دولت ها دشوارتر می کند. همانطور که استراتژی جدید جاه طلبانه داعش خراسان نشان می دهد، فعالیت تروریستی یک مشکل جهانی است و تلاش های ضد تروریسم نیز باید جهانی باشد. تا زمانی که سازمان‌های اطلاعاتی نسبت به همکاری یا انتقال اطلاعات حیاتی در مورد این تهدید مشترک محتاط باشند، ابتکار عمل را به گروه‌هایی که به کشورهای شان آسیب می‌رسانند واگذار خواهند کرد.

منبع: نشریه راه عدالت شماره ۱۴