مفهوم شناسی ممنوعیت مشارکت سیاسی زنان در افغانستان
ممنوعیت به‌معنای بازدارندگی، جلوگیری، بازداشتن و تحریم آمده است. از آن جای که مشارکت سیاسی زنان به معنای حضور فعال آنها در فرایند تصمیم‌گیری‌های سیاسی است، ممنوعیت مشارکت سیاسی به‌معنای جلوگیری از هرگونه حضور آنها در این فرایند است.
تاریخچه
محرومیت زنان از حق مشارکت سیاسی اختصاص به‌دورۀ طالبان ندارد، بلکه در طول تاریخ عوامل متعددی وجود داشته که سبب جلوگیری از مشارکت زنان شده است. هرچند سیاست اعلامی نظام‌های گذشته مبتنی بر منع مشارکت سیاسی زنان نبوده اما با موجودیت فرهنگ سیاسی سنتی قبیله‌ای، عملا از مشارکت سیاسی زنان جلوگیری و یا حداقل آن را تضعیف کرده است. در گذشته نگاه تبعیض‌آمیز نسبت به‌زنان در میان اقوام ساکن در افغانستان مشترک بود اما با روی‌کار آمدن نظام جمهوری اسلامی افغانستان و تصویب قانون اساسی و قوانین عادی با روی‌کرد تبعیض مثبت و برگشت مهاجرین از کشورهای مختلف و به‌خصوص جمهوری اسلامی ایران، نوع نگاه نسبت به زنان در میان اقوام و ساکنین شهرها و روستاها تفاوت زیادی پیدا کرد و از موانع مشارکت سیاسی زنان افغانستان کاسته شد. اما طالبان در دورۀ اول و دوم حاکمیت خود، سیاست اعلامی و عملی یکسان در قبال زنان داشته و زنان را از چرخۀ سیاسی کشور به‌طور رسمی و کامل کنار گذاشته است.
علل ممنوعیت ممنوعیت مشارکت سیاسی زنان در افغانستان
الف) فرهنگ سیاسی
به‌باور نویسندگان، فرهنگ سیاسی افغانستان از سنت‌های جامعۀ قبیله‌ای افغانستان ریشه گرفته و دارای ویژگی‌های چون خشونت‌گرایی، بی‌اعتمادی سیاسی، بیگانه‌هراسی، افراط‌گرایی، انگارۀ قومی و قبیله‌ای، مطلق‌نگری، قانون‌گریزی است که مانع مشارکت سیاسی زنان می‌شود. با توجه به ویژگی‌های فرهنگی سیاسی حاکم، زنان افغانستان در نداشتن فرصت مشارکت در چرخۀ سیاسی، با مردان این سرزمین شریک‌اند اما با وسعت و عمق بیشتر. بعد از تحول 2001م، با اندک تحول در فرهنگ سیاسی کشور، روند مشارکت سیاسی افزایش یافت. اما با توجه به‌رفتارهای نمایشی رهبران و دید پروژه‌ای به زن و حقوق زن، به‌رغم حضور به‌نسبت فعال زنان در عرصۀ سیاسی، بعد دو دهۀ مسئله دادخواهی زنان به شکست مواجه شد و زنان با سقوط نظام، یکبار دیگر از متن جامعه حذف شدند.
ب) اجتماعی
از نظر تحلیل‌گران عوامل اجتماعی چون تبعیض جنسیتی در اجتماع، نبود حمایت‌های قانونی، سلطه‌پذیری زنان، بی‌سوادی و عدم ارتباط با جهان بیرون در بازدارندگی مشارکت سیاسی زنان در افغانستان کمک می‌کند.
ج) اقتصادی
از نظر کارشناسان، فعالیت در عرصۀ سیاسی نیاز به‌منابع مالی مناسب دارد و در جامعۀ سنتی افغانستان که زنان برای مدت طولانی از حق انتخاب شغل در بیرون از منزل محروم بودند و یا حق مالکیت درآمد خود را نداشتند، این امر زنان را از نظر اقتصادی وابسته به‌مردان می‌سازد و حداقل استقلال اراده را از آنها گرفته و زنان در عرصه سیاست‌ورزی عمومی از مردان خانواده و نزدیکان تبعیت می‌کنند.
د) برداشت‌های متفاوت از آموزه‌های دینی
دانشمندان معتقدند که با توجه به آیات، روایات و سیرۀ پیشوایان دینی، اصل برمشارکت سیاسی زنان است و محدودیت یک حالت استثنایی بوده که باید با دلیل ثابت شود؛ اما در افغانستان با فرهنگ قبیله‌ای آمیخته با قرائت رادیکال از آموزه‌های دینی هرگونه فعالیت سیاسی زنان خلاف شریعت تلقی می‌شود و گروه طالبان که از چنین بستر فرهنگی برخواسته‌اند، هرنوع ایجاد محدودیت بر زنان به‌خصوص در عرصۀ سیاسی را شرعی می‌دانند.
ه) روانی
از نظر تحلیل‌گران، مشکل عمدۀ دیگر در برابر مشارکت سیاسی زنان، حس عدم مؤثریت آنان است که اکثریت آنها، سنت قبیله‌ای جامعه را یک وضعیت ایدآل برای خود تلقی می‌کنند. طبق یک تحقیق در سال 2013م، 62% زنان افغانستان معتقد بودند که مردان باید برای زنان تصمیم بگیرند.
واکنش‌ها به ممنوعیت مشارکت سیاسی زنان در افغانستان
الف) داخلی
طبق گفتۀ نویسندگان، اولین مبارزۀ زنان علیه فرهنگ سیاسی سنتی قبیله‌ای در دوران امان‌الله آغاز شد و با فراز و فرودهای زیادی ادامه یافت. پس از به‌وجود آمدن نظام جمهوری اسلامی افغانستان و حمایت‌های شخصیت‌های حقیقی و حقوقی ملی، علمای دین و به‌خصوص مردان، از مشارکت سیاسی زنان، سبب شد تا دیدگاه برخی اقوام، پیروان مذاهب و ساکنان شهرهای افغانستان نسبت به‌زنان تعدیل و فرصتی برای فعالیت سیاسی زنان ایجاد شود. اما در حال‌حاضر با قدرت‌گیری مجدد طالبان محدودیت‌های فزاینده‌ای بر مشارکت سیاسی آنها وضع شده است. زنان در طول نزدیک به‌دوسال، به‌مبارزات خود علیه سیاست طالبان در داخل کشور ادامه داده‌اند و همچنین زنان مهاجر و مدافعان حقوق زن و شخصیت‌ها و احزاب سیاسی در خارج، با راه‌اندازی اعتراضات خیابانی، اعتصابات و کنفرانس‌ها علیه سیاست طالبان در قبال زنان اعتراض کردند.
ب) بین‌المللی و منطقه‌ای
ممنوعیت رسمی مشارکت سیاسی زنان توسط طالبان مانند دیگر محدودیت‌های وضع شده علیه آنها بعد از پیروزی این گروه، با محکومیت‌های بین‌المللی، همسایگان، کشورهای اسلامی، سازمان‌های اسلامی و شخصیت‌های برجستۀ جهان اسلام مواجه شد اما طالبان نه تنها برای رفع موانع اقدامی نکردند که هر روز محدودیت بیشتری برآنها وضع کردند.
پاسخ طالبان در برابر واکنش‌ها
طالبان وضع محدودیت‌ها علیه زنان را تطبیق احکام شریعت می‌دانند و خود را حامی و حافظ عفت و عزت زنان معرفی می‌کنند. طالبان اما واکنش‌های جهانی را دخالت در امور داخلی کشور و آن را غیر قابل پذیرش می‌داند.
پیامدهای ممنوعیت مشارکت سیاسی زنان در افغانستان
تحلیل‌گران معتقدند که ادامۀ ممنوعیت مشارکت سیاسی زنان در کنار پیامدهای فردی چون تداوم وابستگی، عدم استقلال، بی‌انگیزگی و مشکلات روحی و روانی برای زنان، پیامدهای اجتماعی چون تقویت روحیۀ زن‌ستیزانه در جامعه، خشونت‌های خانوادگی، عدم مسؤلیت‌پذیری اجتماعی زنان، عدم توسعۀ سیاسی و اقتصادی، انزوای کشور و از همه مهم‌تر ناکارا ساختن نیم نیروی بشری را در پی‌خواهد داشت.
منابع
احمدی، فاطمه، «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در کشور افغانستان، فصل‌نامۀ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده»، سال سوم، شمارۀ 4، بهار و تابستان 1399ش.
ارسطا، محمدجواد، «زن و مشارکت سیاسی»، وب‌سایت دانشگاه باقرالعلوم، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
باختری، منیژه، «آپارتاید جنسیتی؛ قربانی شدن زنان افغانستان در چرخش سیاسی جهان»، وب‌سایت روزنامۀ نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1402ش.
باقری، اسماعیل، « نگاهی جامعه‌شناختی به‌جایگاه زنان در جامعۀ افغانستان در حکومت دوم طالبان»، وب‌سایت دپیلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1401ش.
«برای زنان مظلوم افغانستان»، وب‌سایت کبنانیوز، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1401ش.
بصیری‌نیا، علی و غنی‌زاده، صابره، «بررسی موانع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی مؤثر بر حضور سیاسی زنان در افغانستان با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری»، فصل‌نامۀ مطالعات شبه‌قارۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان، شمارۀ 42، بهار و تابستان1401ش.
بهزاد، امین، «مشارکت اقتصادی زنان؛ کلید انکشاف اقتصادی»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1398ش.
پورقدیری، آرین، «بررسی موانع فرهنگی توسعه سیاسی در افغانستان»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات راهبردی شرق، تاریخ درج مطلب 1 آبان 1399ش.
«چالش‌های پیش‌روی زنان در افغانستان پساطالبان؛ زنان و چالش‌های اجتماعی»، مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1400ش.
حسینی، علی‌علی و دیگران، «بررسی جامعه‌پذیری و مشارکت سیاسی زنان»، پژوهش‌نامۀ زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1393ش.
خسروی و دیگران، «چگونگی توامندسازی زنان در عرصۀ تصمیم‌گیری سیاسی در ساختار تصمیم‌گیری ملی و بین‌المللی»، وب‌سایت فصل‌نامۀ مطالعات روابط بین‌الملل، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
دهخدا، علی‌اکبر، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1402ش.
رشیدی‌زاده، بهنام و محمدی ضیاء، علی، «فرهنگ سیاسی و تأثیر آن برناکامی فرایند تحقق دموکراسی در خاورمیانه با تأکید برجهان عرب»، دوفصل‌نامۀ علمی و پژوهشی جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام، دورۀ 6، شمارۀ2، پائیز و زمستان 1397ش.
«زنان انتخابات افغانستان»، وب‌سایت EPD، تاریخ درج مطلب: 2 اکتوبر2014م.
سجادی، عبدالقیوم، گفتمانی جهانی شدن و اسلام سیاسی در افغانستان پساطالبان، قم، مفید، 1388ش.
«طالبان برای مشروعیت داخلی و جهانی باید حقوق زنان را تأمین کند»، وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1400ش.
عارفی، محمداکرم و حمیدی، روبینه، «نقش فرهنگ سیاسی در مشارکت سیاسی افغانستان (1380-1395ش)»، فصل‌نامۀ کاتب علمی- پژوهشی، سال پنجم، شمارۀ 11، زمستان 1397ش.
عرفان، داوود، فرهنگ جزیره‌ای؛ تأملاتی پیرامون فرهنگ سیاسی افغانستان، هرات، 1399ش.
عزیزی، هادی، «مشارکت زنان در نظام سیاسی افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 5 جولای 2020م.
قاسمی، حاکم و معالی، فاطمه، «عوامل محدود ماندن مشارکت سیاسی زنان»، پژوهش‌نامۀ علوم سیاسی، سال دهم، شمارۀ اول، زمستان 1393ش.
فرهنگ، میر محمد¬صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
قیصری، نورالله و شکوری، ابوالفضل، «فرهنگ سیاسی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب: 2تیر1402ش.
محمدی، فروزان، «حقوق زنان در اسناد بین‌المللی حقوق بشر و قوانین افغانستان»، وب‌سایت مؤسسۀ حقوق بشر و محو خشونت، تاریج مراجعه: 4تیر1402ش.
مقصودی، مجتبی و غله‌دار، ساحره، «مشارکت سیاسی زنان افغانستان در ساختار جدید قدرت پس از حادثۀ 11 سپتامبر»، نشریۀ مطالعات روابط بین‌الملل، دورۀ 4، شمارۀ 17، 1390ش.
موسوی، «جنبش زنان افغانستان»، وبلاگ دیده‌بان، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1394ش.
«مهاجران افغانستانی در چندین شهر جهان برعلیه طالبان تظاهرات کردند»، وب‌سایت خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 25 آذر1401ش.
مهرابی، سحر، «حقوق و آزادی زنان در افغانستان پساطالبان»، وب‌سایت انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد، تاریخ درج مطلب:16 اردیبهشت 1402ش.
نادر، زهرا، «در دفاع از کارزار حق‌طلبانۀ زنان در افغانستان»، وب‌سایت زن‌تایزم، تاریخ درج مطلب: 30 مارچ 2023م.
«واکنش طالبان به قطعنامۀ سازمان ملل درباره زنان»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1402ش.
یزدان‌پناه، کیومرث و احمدی، جلال، «جایگاه اقوام در شکل‌گیری ساختار سیاسی و حاکمیت بعد از 2001م»، فصل‌نامۀ سیاست، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دورۀ51، شمارۀ1، بهار 1400ش.
