تفاوت پناهنده و مهاجر
براساس کنوانسیون پناهندگی 1951، پناهنده فردی است که بنا بر ترس موجه از آزار و اذيت به دلايل نژادی، مذهبی، ملی، عضويت در يک گروه اجتماعی خاص يا برخورداری از عقیده سیاسی، در خارج از کشور محل تابعیت خود قرار دارد و به خاطر اين ترس، نمی‌تواند يا نمی‌خواهد خود را تحت حمايت حکومت متبوع قرار بدهد. با تفسیر موسع از مفهوم آزار و اذیت، هر نوع تهدید، تعقیب و شکنجه و نقض حقوق بشر نسبت به افراد، مشمول آزار و اذیت ذکر شده در کنوانسیون میشود.
مهاجر فردی است که به دلايل عمدتاً شخصی و برای بهبود کیفیت زندگی به قصد يافتن شغل، تحصیل و نظاير آن، کشور محل تابعیت خود را ترک می‌کند. مهاجران برخلاف پناهندگان در زمان خروج از کشور نیز همچنان از حمايت دولت متبوع خود بهرهمند خواهند بود.
اصطلاح پناهنده و مهاجر اغلب به جای یکدیگر به کار می روند اما تشخیص این دو از هم بسیار اهمیت دارد زیرا بین آنها یک تفاوت حقوقی وجود دارد. بر اساس کنوانسیون پناهندگان سازمان ملل ۱۹۵۱، پناهندگان اشخاصی هستند که از ترس تعقیب و آزار، مناقشه یا خشونت کشورشان را ترک کرده اند و به این ترتیب نیاز به محافظت بین المللی دارند.
مهاجر بین المللی کسی است که کشور و محل اقامتش را تغییر داده است. فرقی نمی‌کند که او چه دلیلی برای مهاجرت داشته و یا چه مدرک اقامتی دارد. تفاوت عمده این دو مفهوم اجتماعی و حقوقی اجبار در پناهندگی و اختیار و انتخاب در مهاجرت است. بنابراین افرادی را که برای یافتن شغل یا زندگی بهتر مهاجرت می‌کنند نمی‌توان پناهنده نامید. هرچند گاهی اوقات افراد بنا به دلایل شرایط بد اقتصادی و محیطی نیز مجبور به مهاجرت می‌شوند.
دولتها و بحران پناهندگی
بحران پناهندگی و مهاجرت یکی از مهم‌ترین چالش‌های عصر حاضر است که سال‌هاست دولتها با آن درگیرند و در جست و جوی راه حل‌هایی برای رفع آن می باشند. تا پایان سال 2020، در مجموع 26.4 میلیون پناهنده در سراسر جهان به ثبت رسیده است.
افغانستان نیز بیش از چهار دهه است که با بحران مهاجرت و پناهندگی دست به گریبان است. به گزارش سازمان بین المللی مهاجرت، پناهندگان افغان با بیش از 2.6 میلیون پناهنده ثبت شده در سال 2020 دومین جمعیت آواره در جهان پس از پناهندگان سوری می باشند. البته این گزارش سازمان بین المللی مهاجرت تعداد پناهجویان تا پایان سال 2020 را نشان می‌دهد و موج پناهندگان افغانستان را که بعد از تسلط طالبان در نیمه دوم سال 2021 به سوی مرزهای کشورهای دور و نزدیک سرازیر شدند را شامل نمی‌شود.
پس از سقوط دولت و تسلط طالبان بر کشور در اگست 2021، فصل تازه ای از مهاجرت و موج پناهندگی از افغانستان در سطح بین المللی و در مقیاس گسترده و بی سابقه ای آغاز شد و تا اکنون نیز ادامه دارد . بر اساس گزارشها، امروزه نزدیک به 6 میلیون افغان به دلیل درگیری، خشونت ، وحشت از انتقامجویی و فقر از کشورشان رانده شده اند که 80 درصد افغان‌های تازه آواره شده را زنان و کودکان تشکیل می‌دهند.
بنا بر گزارشی دیگر بیش از 8.2 میلیون افغان به دلیل درگیری، خشونت و فقر از خانه و کشور شان به کشورهای همسایه رانده شده اند. تخمین زده می شود که 85 درصد از پناهجویان افغان در پاکستان و ایران زندگی می کنند که همچنان میزبان بیش از 1.3 میلیون پناهجوی ثبت شده افغان از قبل هستند. می توان گفت «بحران بیجاشدگی در افغانستان یکی از بزرگترین و طولانی ترین بحرانها در تاریخ هفت دهه کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد است. فیلیپو گراندی، کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان می گوید: ما اکنون شاهد نسل سوم کودکان افغان هستیم که در تبعید به دنیا می آیند.
مهم ترین چالش هایی که منجر به آوارگی و مهاجرت مردم از افغانستان میشود عبارتند از: محرومیت از تحصیل و کار، محدودیت در رفت و آمد به‌ویژه برای زنان و دختران ،همچنین ناامنی غذایی گسترده، تورم فزاینده و بی‌ثباتی اقتصادی بالا که با تحریم‌ها و از دست دادن کمک‌ها تشدید شده است و شوک‌های مکرر و شدید آب و هوایی، فروپاشی سیستم بهداشت عمومی. همچنین بعد از گذشت حدود دو سال از تسلط طالبان بر افغانستان، قتل و انتقامجویی ، تعقیب، شکنجه و آزار و سرکوب مردم بخصوص نظامیان پیشین، اقلیت های قومی و مذهبی، زنان و خبرنگاران و فعالین حقوق بشر و جامعه مدنی همچنان ادامه دارد و حتی کسانی را که دوباره به کشور بازگشته اند مجبور به فرار و جست و جوی راههایی برای پناهندگی به کشورهای دیگر می کند. همه این عوامل منجر به تشدید آوارگی و سیل عظیم پناهجویان به سوی کشورهای دیگر می‌گردد.
آنچه که پناهجویان افغانستان را از سایر مهاجران متمایز می کند، تهدید حیات و آزادی بسیاری از شهروندان افغانستان از سوی طالبان و وضعیت اسفناک حقوق بشری و بحران انسانی در افغانستان است که پناهنده و مهاجر افغانستانی را بیش از هر مهاجر دیگری نیازمند کمک و حمایت بین المللی می سازد. در چنین وضعیتی دولت ها و بخصوص دولت های همسایه هم به لحاظ اخلاقی و انسانی و هم بر اساس قواعد حقوق بین المللی و حقوق بشری ملزم به حمایت از پناهجویان افغانستان می باشند. در نظام حقوق پناهندگی دولت ها در مواجهه با پناهندگانی که حیات و آزادی شان در خطر است متعهد به دو اصل مهم بین المللی می باشند: پذیرش پناهندگی و عدم بازگرداندن سرزمین مبدا.
1- پذیرش بر اساس یک وضعیت موقت
پاسخ سنتی حقوق پناهندگان در مواجهه با هجوم گروهی پناهندگان در یک وضعیت اضطراری این است که تا زمان تأيید وضعیت پناهندگیِ پناهجويان، همه افراد گروه بر مبنای موقت به عنوان پناهجو پذيرفته و ازحداقل حقوق انسانی برخوردار شوند تا فرايندهای رسمی تعیین وضعیت آنها طبق کنوانسیون 1951 به اجرا در آيد.
کمیته اجرايی کمیساريای عالی ملل متحد، دولتهايی را که مقصد نخست پناهجويان هستند (کشورهای همسایه) موظف به پذيرش و تعیین وضعیت پناهجويان می‌داند و در صورتی که دولتها نتوانند پناهجويان را در چنین ابعادی بپذيرند از آنها میخواهد که پناهجويان را بر مبنای موقت تحت حمايت پاره ای از اصول از جمله اصل منع بازگرداندن از مرزها قرار بدهند.
بدين ترتیب ضروری است که پناهجويانی که بر مبنای موقت پذيرفته شده اند بنا به دلايلی ازجمله حضور غیرقانونی در کشور پذيرنده محاکمه نشوند و حقوق اساسی مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر و ضروريات اولیه زندگی ازجمله خوراک، پناهگاه و مراقبتهای بهداشت و سلامت برای آنان تأمین شود. در اين وضعیت، دولت پذيرنده تمام افرادی را که از يک منطقه يا از يک دولت ديگر وارد می‌شوند به صورت موقت می پذيرد و تعیین وضعیت نهايی را به زمانی ديگر که گاه ممکن است سالها طول بکشد می‌گذارد.
کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل با حمایت کشورهای عضو کمک های مالی و بشردوستانه را برای محافظت و حمایت از این پناهجویان در اختیار کشور مقصد نخست قرار می‌دهند تا این کشورها فشار اقتصادی کمتری را متحمل شوند. لذا کشورهای ایران و پاکستان به عنوان مقصد نخست پناهجویان از افغانستان باید مطابق این اصل عمل نمایند و پناهندگان افغان را در یک وضعیت موقت بپذیرند و مورد حمایت قرار دهند.
2- اصل منع بازگردادندن اجباری پناهجویان به سرزمین مبدا
اصل منع بازگرداندن اجباری پناهجویان یکی از مهم ترین و شاخص ترین تعهدات انسانی دولت ها در قبال پناهجویان است. از اسناد مهم بین المللی در حمایت از پناهندگان، ماده 33 کنوانسیون حقوق پناهندگان 1951 و پاراگراف 5 پیمان جهانی پناهندگان 2018 بر تعهد دولتها به اصل منع بازگرداندن اجباری پناهجویان تاکید دارد. بعد از سقوط دولت و تسلط طالبان بر افغانستان، کشورهایی مانند پاکستان، ایران و ترکیه به عنوان کشورهای ترانزیت و مقصد نخست که با موج پناهجویان از افغانستان مواجه شدند، نه تنها به تعهد خود مبنی بر اصل منع بازگرداندن اجباری عمل نکردند بلکه، پناهجویان را که عموما از نیروهای نظامی یا کارمندان دولت پیشین بودند که از ترس تعقیب و آزار و شکنجه طالبان گریخته بودند و به صورت غیر رسمی وارد این کشورها شده بودند با خشونت و تحقیر به افغانستان بازگرداندند. در حالی که بسیاری از آنها بعد از بازگشت اجباری به دست طالبان شکنجه و کشته شدند.
ویدئوها و گزارشات زیادی از خشونت ماموران مرزی دولت های ترکیه، ایران و پاکستان نسبت به پناهجویانی که قصد عبور از مرزها را دارند در فضای مجازی نشر شده است که در آن ماموران مرزی پناهجویان را به شدت ضرب و شتم و شکنجه می کنند. این خشونت ها به حدی است که در بسیاری از موارد منجر به مرگ پناهجو شده است. بسیاری از گزارشها حاکی از کشف اجساد پناهجویان با دستان بسته و با شلیک مستقیم ماموران مرزی بوده است.
ترکیه به عنوان کشور ترانزیت برای رسیدن به کشورهای اروپایی با هجوم انبوه مهاجران و پناهجویان از کشورهای مختلف و از جمله افغانستان مواجه است و بیشترین خشونت ها و دستگیری و شکنجه و بازگرداندن اجباری پناهجویان افغانستان توسط دولت ترکیه انجام میشود. گزارشهای تکان دهنده ای از شکنجه پناهجویان توسط پلیس ترکیه از زبان پناهجویان وجود دارد به طور مثال عبدالصبور تبعه افغانستان در مورد شکنجه خود و همراهانش در مصاحبه ای گفته است: ” ما حدود 80 نفر بودیم و تنها 20 نفر ما مورد ضرب‌وشتم قرار نگرفتند، پلیس ترکیه دیگران را تا سرحد مرگ مورد لت و کوب قرار دادند، دندان‌هایشان را با انبر کشیدند، دست و پایشان را شکستند و بعد رهایشان کردند”.
سازمان دیده بان حقوق بشر نیز در گزارشی به اخراج جمعی پناهجویان افغانستان توسط دولت ترکیه بدون این که ادعاهای آنها مبنی بر نیازمند حمایت بین المللی بودن بررسی شود، پرداخته است. علاوه بر طرد پناهجویان از مرز زمینی، دولت ترکیه هزاران پناهجوی افغان را با هواپیما به افغانستان اخراج کرده است. اخراج پناهجویان افغانستان از سوی ترکیه از سال 2021 تا 2023 به طور چشم گیری افزایش یافته است. این گزارش می افزاید: تعداد 44768 تبعه افغان که ترکیه در هشت ماه اول سال 2022 اخراج کرده است نشان دهنده افزایش 150 درصدی نسبت به تعداد اتباع افغان اخراج شده در هشت ماه اول سال 2021 است.
در این گزارش تاکید شده است که دولت ترکیه با اخراج غیرقانونی پناهجویان افغان به جایی که حیات و آزادی شان در خطر است، علاوه بر نقض ممنوعیت اخراج دسته جمعی بر اساس کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و حق دسترسی به دادرسی عادلانه در میثاق حقوق مدنی و سیاسی، مرتکب نقض اصل منع بازگرداندن اجباری در کنوانسیون 1951 شده است. این درحالی است که بازگرداندن اجباری پناهجویان در قوانین ترکیه نیز ممنوع است. در این گزارش نیز از ضرب و شتم و حتی تیراندازی به پناهجویان توسط پلیس مرزی ترکیه ذکر شده است.
علاوه بر آن اخیرا، موج جدیدی از مهاجر ستیزی و اذیت و آزار پناهجویان افغان توسط شهروندان ایران به راه افتاده و دولت های ایران و پاکستان نیز اقدام به دستگیری گسترده پناهجویانی که به طور غیر رسمی وارد این کشورها شده اند نموده است.
با توجه به بحران انسانی در افغانستان و خطر قتل و شکنجه این افراد توسط طالبان باز گرداندن اجباری آنها به افغانستان بر خلاف اصول انسانی و تعهدات بین المللی است.
می توان گفت، دولت های پاکستان، ایران و ترکیه به دلیل سیاست دوستانه ای که با طالبان دارند، برای جلب رضایت و نشان دادن حسن نیت خود به طالبان اخراج و بازگرداندن اجباری پناهجویان به افغانستان را افزایش داده اند. متاسفانه نه تنها نهادهای بین المللی و سازمان های حقوق بشری بلکه کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان که نقش نظارت بر اجرای تعهدات بین المللی دولت ها برای حمایت از پناهندگان را نیز دارد نیز در برابر این نقض ها سکوت کرده اند و هیچ اقدامی برای جلوگیری و توقف نقض تعهد منع بازگرداندن اجباری پناهجویان افغان توسط دولت های مذکور انجام نمی‌دهند.
